เอวเมวาติ ยถา เภสชฺชมณฺฑํ เวชฺชสมฺมุขา นิราสงฺกา ปิวนฺติ, เอวเมว ‘‘สตฺถา สมฺมุขีภูโต’’ติ นิราสงฺกา วีริยํ กตฺวา, มณฺฑเปยฺย สาสนํ ปิวถาติ โยชนาฯ อภิญฺญาสมาปตฺติปฏิลาเภน สานิสํสาฯ มคฺคผลาธิคมเนน สวฑฺฒิ ฯ ปรตฺถนฺติ อตฺตโน ทิฏฺฐานุคติอาปตฺติยา, ตถา สมฺมาปฏิปชฺชนฺตานํ ปเรสํ อตฺถนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ทุติยทสพลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อุปนิสสุตฺตวณฺณนา

[23] ชานโต ปสฺสโตติ เอตฺถ ทสฺสนํ ปญฺญาจกฺขุนาว ทสฺสนํ อธิปฺเปตํ, น มํสจกฺขุนาติ อาห ‘‘ทฺเวปิ ปทานิ เอกตฺถานี’’ติฯ เอวํ สนฺเตปีติ ปททฺวยสฺส เอกตฺถตฺเตปิ ญาณลกฺขณญาณปฺปภาววิสยสฺสฺส ตถาทสฺสนภาวาวิโรธนาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ชานนลกฺขณญฺหิ ญาณ’’นฺติอาทิฯ ญาณปฺปภาวนฺติ ญาณานุภาเวน ญาณกิจฺจวิสโยภาสนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ญาเณน วิวฏฺเฏ ธมฺเม ปสฺสตี’’ติฯ ชานโต ปสฺสโตติ จ ชานนทสฺสนมุเขน ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนา ปวตฺตาติ อาห – ‘‘ญาณลกฺขณํ อุปาทายา’’ติอาทิฯ ชานโตติ วา ปุพฺพภาคญาเณน ชานโต, อปรภาเคน ญาเณน ปสฺสโตฯ ชานโตติ วา วตฺวา น ชานนํ อนุสฺสวาการปริวิตกฺกมตฺตวเสน อิธาธิปฺเปตํ, อถ โข รูปานิ วิย จกฺขุวิญฺญาเณน รูปาทีนิ เตสญฺจ สมุทยาทิเก ปจฺจกฺเข กตฺวา ทสฺสนนฺติ วิภาเวตุํ ‘‘ปสฺสโต’’ติ วุตฺตนฺติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถฯ

อาสวานํ ขยนฺติ อาสวานํ อจฺจนฺตปฺปหานํฯ โส ปน เตสํ อนุปฺปาทนิโรโธ สพฺเพน สพฺพํ อภาโว เอวาติ อาห ‘‘อสมุปฺปาโท ขีณากาโร นตฺถิภาโว’’ติฯ อาสวกฺขยสทฺทสฺส ขีณาการาทีสุ อาคตฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาสวานํ ขยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุชุมคฺคานุสาริโนติ กิเลสวงฺกกายวงฺกาทีนํ ปหาเนน อุชุภูเต สวิปสฺสนาเหฏฺฐิมมคฺคธมฺเม อนุสฺสรนฺตสฺสฯ ยเทว หิสฺส ปริกฺขีณํฯ ขยสฺมิํ ปฐมํ ญาณํ ‘‘ตโต อญฺญา อนนฺตรา’’ติ ขยสงฺขาเต อคฺคมคฺเค ตปฺปริยาปนฺนเมว ญาณํ ปฐมํ อุปฺปชฺชติ, ตทนนฺตรํ ปน อญฺญา อรหตฺตนฺติฯ

ยทิปิ คาถาย ‘‘ขยสฺมิํ’’อิจฺเจว วุตฺตํ, สมุจฺเฉทวเสน ปน ‘‘อาสเว ขีเณ มคฺโค ขโย’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘มคฺโค อาสวกฺขโยติ วุตฺโต’’ติฯ สมโณติ สมิตปาโป อธิปฺเปโต, โส ปน ขีณาสโว โหตีติฯ ‘‘อาสวานํ ขยา’’ติ อิธ ผลํ, ปริยาเยน ปน อาสวกฺขโย มคฺโค, เตน ปตฺตพฺพโต ผลํฯ เอเตเนว นิพฺพานสฺสปิ อาสวกฺขยภาโว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

ชานโต เอว ปสฺสโต เอวาติ เอวเมตฺถ นิยโม อิจฺฉิโต, น อญฺญถา วิเสสาภาวโต อนิฏฺฐาปนฺโนวาติ ตสฺส นิยมสฺส ผลํ ทสฺเสตุํ ‘‘โน อชานโต โน อปสฺสโต’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โย ปน น ชานาติ, น ปสฺสติ, ตสฺส โน วทามีติ อตฺโถ’’ติฯ อิมินา ขนฺธานํ ปริญฺญา อาสวกฺขยสฺส เอกนฺติกการณนฺติ ทสฺเสติฯ เอเตนาติ ‘‘โน อชานโต, โน อปสฺสโต’’ติ เอเตน วจเนนฯ เต ปฏิกฺขิตฺตาติ เก ปน เตติ? ‘‘พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ (ที. นิ. 1.168; ม. นิ. 2.228) อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ (ที. นิ. 1.168; ม. นิ. 2.101, 227) เอวมาทิวาทาฯ เตสุ เกจิ อภิชาติสงฺกนฺติมตฺเตน สํสารสุทฺธิํ ปฏิชานนฺติ, อญฺเญ อิสฺสรปชาปติการณาทิวเสนฯ ตยิทํ สพฺพํ สํสาราทีหีติ เอตฺเถว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุริเมน ปททฺวเยนาติ ‘‘ชานโต ปสฺสโต’’ติ อิมินา ปททฺวเยนฯ อุปาโย วุตฺโต ‘‘อาสวกฺขยา’’ติ อธิการโตฯ อิมินาติ ‘‘โน อชานโต, โน อปสฺสโต’’ติ อิมินา ปททฺวเยนฯ อนุปาโย โหติ เอส อาสวานํ ขยสฺส, ยทิทํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อปริญฺญาติ ‘‘ชานโต ปสฺสโต’’ติ อิมินาว อนิยมวจเนน อนุปายปฏิเสโธปิ อตฺถโต โพธิโต โหตีติฯ ตเมว หิ อตฺถโต โพธิตภาวํ วิภาเวตุํ เอวํ สํวณฺณนา กตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ทพฺพชาติโกติ ทพฺพรูโปฯ โส หิ ‘‘ทฺรพฺโย’’ติ วุจฺจติ ‘‘ทฺรพฺยํ วินสฺสติ นาทฺรพฺย’’นฺติอาทีสุฯ ทพฺพชาติโก วา สารสภาโว, สารุปฺปสีลาจาโรติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘น โข ทพฺพ ทพฺพา เอวํ นิพฺเพเฐนฺตี’’ติ (ปารา. 384)ฯ วตฺตสีเส ฐตฺวาติ วตฺตํ อุตฺตมํ ธุรํ กตฺวาฯ โย หิ ปริสุทฺธาชีโว กาตุํ อชานนฺตานํ สพฺรหฺมจารีนํ อตฺตโน วา วสฺสวาตาทิปฏิพาหนตฺถํ ฉตฺตาทีนิ กโรติ, โส วตฺตสีเส ฐตฺวา กโรติ นามฯ ปทฏฺฐานํ น โหตีติ น วตฺตพฺพํ นาถกรณธมฺมภาเวน มคฺคผลาธิคมสฺส อุปนิสฺสยภาวโตฯ

วุตฺตญฺหิ ‘‘ยานิ ตานิ สพฺรหฺมจารีนํ อุจฺจาวจานิ กิจฺจกรณียานิ, ตตฺถ ทกฺโข โหตี’’ติอาทิ (ที. นิ. 3.345)ฯ เอวํ ชานโตติ เอวํ เวชฺชกมฺมาทีนํ ชานนเหตุ มิจฺฉาชีวปจฺจยา กามาสวาทโย อาสวา วฑฺฒนฺติเยว, น ปหียนฺติฯ ‘‘เอวํ โข…เป.… อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ อิมาย ปาฬิยา อรหตฺตสฺเสว คหณํ ยุตฺตํ ผลคฺคหเณน เหตุโน อวุตฺตสิทฺธตฺตาฯ เตนาห ‘‘อาสวานํ ขยนฺเต ชาตตฺตา’’ติฯ

อาคมนํ อาคโม, ตํ อาวหตีติ อาคมนียา, ปุพฺพภาคปฏิปทาฯ ขยสฺมินฺติ ภาเวนภาวลกฺขเณ ภุมฺมํ, ขเยติ ปน วิสเยฯ เตนาห ‘‘อาสวกฺขยสงฺขาเต’’ติฯ อุปนิสีทติ ผลํ เอตฺถาติ การณํ อุปนิสาฯ อรหตฺตผลวิมุตฺติ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสโตฯ สาติ วิมุตฺติฯ อสฺสาติ ปจฺจเวกฺขณญาณสฺสฯ มนสฺมิํ วิวฏฺฏนิสฺสิเต ปน อนนฺตรูปนิสฺสยาปิ ปจฺจยา สมฺภวนฺตีติ ‘‘ลพฺภมานวเสน ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ

วิรชฺชติ อเสสสงฺขารโต เอเตนาติ วิราโค, มคฺโคฯ นิพฺพินฺทติ เอตายาติ นิพฺพิทา, พลววิปสฺสนาฯ เตนาห ‘‘เอเตนา’’ติอาทิฯ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาปิ มุจฺจิตุกมฺยตาปกฺขิกา เอวาติ อธิปฺปาเยน ‘‘จตุนฺนํ ญาณานํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ยาว มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ตาว ตรุณวิปสฺสนา’’ติ หิ วจนโต อุปกฺกิเลสวิมุตฺตอุทยพฺพยญาณโต ปรํ พลววิปสฺสนาฯ รูปารูปธมฺมานํ วิเสสภูโต สามญฺญภูโต จ โย โย สภาโว ยถาสภาโว, ตสฺส ชานนํ ยถาสภาวชานนํฯ ตเทว ทสฺสนํฯ ปจฺจกฺขกรณตฺเถน ญาตปริญฺญา ตีรณปริญฺญา จ คหิตา โหติฯ เตนาห ‘‘ตรุณวิปสฺสน’’นฺติอาทิฯ สงฺขารปริจฺเฉเทญาณนฺติ นามรูปปริคฺคหญาณํ วทติฯ กงฺขาวิตรณํ ปจฺจยปริคฺคโห ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติปิ วุจฺจติฯ นยวิปสฺสนาทิกํ อนุปสฺสนาญาณํ สมฺมสนํฯ มคฺคามคฺเคญาณนฺติ มคฺคามคฺคํ ววตฺถเปตฺวา ฐิตํ ญาณํฯ โส หิ ปาทกชฺฌานสมาธิ ตรุณวิปสฺสนาย ปจฺจโย โหติฯ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5.; 4.99; 5.1071) หิ วุตฺตํฯ

ปุพฺพภาคสุขนฺติ อุปจารชฺฌานสหิตสุขํฯ ทรถ ปฏิปฺปสฺสทฺธีติ กามจฺฉนฺทาทิกิเลสทรถสฺส ปฏิปสฺสมฺภนํฯ ‘‘สุขํปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามี’’ติ เอตฺถ อธิปฺเปตสุขํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปนาปุพฺพภาคสฺส สุขสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทตี’’ติ (ที. นิ. 1.466;3.359; อ.นิ. 1.3.96) วุตฺตอปฺปนาสุขสฺส ปสฺสทฺธิยา ปจฺจยตฺเต วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ สุขนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ พลวปีตีติ ผรณลกฺขณปฺปตฺตา ปีติฯ ตาทิสา หิ วิตกฺกวิจารสุขสมาธีหิ ลทฺธปฺปจฺจยา นีวรณํ วิกฺขมฺภนฺตี ตํนิมิตฺตํ ทรถํ ปริฬาหํ ปฏิปสฺสมฺเภติฯ เตนาห ‘‘สา หิ ทรถปฺปสฺสทฺธิยา ปจฺจโย โหตี’’ติฯ ทุพฺพลปีตีติ ตรุณปีติฯ เตนาห ‘‘สา หิ พลวปีติยา ปจฺจโย โหตี’’ติฯ สทฺธาติ รตนตฺตยคุณานํ กมฺมผลสฺส จ สทฺทหนวเสน ปวตฺโต อธิโมกฺโข, สา ปน ยสฺมา อตฺตโน วิสเย ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชติ, น เอกวารเมว, ตสฺมา อาห ‘‘อปราปรํ อุปฺปชฺชนสทฺธา’’ติฯ ยสฺมา สทฺทหนฺโต สทฺเธยฺยวตฺถุสฺมิํ ปมุทิโต โหติ, ตสฺมา อาห ‘‘สา หิ ทุพฺพลปีติยา ปจฺจโย โหตี’’ติฯ ทุกฺขทุกฺขาทิเภทสฺส สพฺพสฺสปิ ทุกฺขสฺส วฏฺฏทุกฺขนฺโตคธตฺตา ตสฺส จ อิธาธิปฺเปตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขนฺติ วฏฺฏทุกฺข’’นฺติฯ ชรามรณทุกฺขนฺติ เกจิ, โสกาทโย จาติ อปเรฯ ตทุภยสฺสปิ สงฺคณฺหนโต ปฐโม เอวตฺโถ ยุตฺโตฯ ยสฺมา ทุกฺขปฺปตฺโต กมฺมสฺส ผลานิ สทฺทหติ, รตนตฺตเย จ ปสาทํ อุปฺปาเทติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตญฺหิ อปราปรสทฺธาย ปจฺจโย โหตี’’ติฯ ยสฺมา ‘‘อาจริยานํ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปวตฺติทุกฺข’’นฺติ จินฺตยโต ‘‘เอกนฺตโต อยํ ธมฺโม อิมสฺส ทุกฺขสฺส สมติกฺกมาย โหตี’’ติ สทฺธา อุปฺปชฺชติฯ เตนาห ‘‘ธมฺมํ สุตฺวา ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภตี’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.191)ฯ สวิการาติ อุปฺปาทวิกาเรน สวิการา ขนฺธชาติ ชายนฏฺเฐนฯ ชาติยา ปน อสติ ตตฺถ ตตฺถ ภเว นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ อาห ‘‘สา หิ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปจฺจโย’’ติฯ กมฺมภโวติ กมฺมภวาทิโก ติวิโธปิ กมฺมภโวฯ โส หิ อุปปตฺติภวสฺส ปจฺจโยฯ เอวมาทิํ สนฺธายาห ‘‘เอเตนุปาเยนา’’ติฯ เสสปทานีติ อุปาทานาทิปทานิฯ อนุโลมญาณํ สงฺขารุเปกฺขาปกฺขิกตฺตา นิพฺพานคฺคหเณน คหิตํ, โคตฺรภุญาณํ ปฐมมคฺคสฺส อาวชฺชนํฯ โส หิ เตน วิปสฺสนาย กิญฺจิ กิญฺจิ วิเสสฏฺฐานํ กยิรตีติ ตํ อนามสิตฺวา นิพฺพิทูปนิโส วิราโคติ ‘‘วิราโค’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ

เกน อุทเกน วิทารยิตฺวา คตปเทโสติ กตฺวา กนฺทโรฯ นิตมฺโพติปิ อุทกสฺสฯ ยถา นินฺนํ อุทกํ ปวตฺตติ, ตถา นิวตฺตนภาเวน นทีกุญฺโฉติปิ วุจฺจติฯ เหมนฺตคิมฺหอุตุวเสน อฏฺฐ มาเส ปวตฺโต ปถวีวิวโรติ กตฺวา ปทโรฯ

ขุทฺทิกา อุทกวาหินิโย สาขา วิยาติ สาขา , ขุทฺทกา โสพฺภา กุสุพฺภา โอ-การสฺส อุ-การํ กตฺวาฯ เอวเมว โขติอาทิ ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว’’ติอาทินา อุปนีตาย อุปมาย อุปเมยฺเยน สํสนฺทนนฺติ, ตํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อวิชฺชา ปพฺพโตติ ทฏฺฐพฺพา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อวิชฺชา จ สนฺตานวเสน จิรํตนกาลปฺปวตฺตนโต ปจุรชเนหิ ทุปฺปชหนโต ‘‘ปพฺพโต’’ติ วุตฺตาฯ โลกตฺตยาภิพฺยาปนโต อภิสนฺทนโต จ อภิสงฺขารา เมฆสทิสาฯ อภิสงฺขารา เมโฆติ ทฏฺฐพฺพาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ตถา เสสปททฺวเยปิฯ วิญฺญาณาทิวฏฺฏํ อนุปวตฺติโต ปรมฺปรปจฺจยโต จ กนฺทราทิสทิสาฯ วิมุตฺติ เอกรสตฺตา, หานิวุทฺธิอภาวโต จ สาครสทิสาติ อุปมาสํสนฺทนํฯ

ตตฺถ ยสฺมา ปุริมสิทฺธาย อวิชฺชาย สติ อภิสงฺขารา, นาสติ, ตสฺมา เต อุปริปพฺพเต ปวตฺตา วิย โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชา…เป.… วสฺสนํ เวทิตพฺพ’’นฺติฯ อสฺสุตวา หีติอาทิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส สมตฺถนํฯ ตณฺหาย อภิลาสํ กตฺวาติ เอเตน สพฺพสฺสปิ อภิสงฺขารวุฏฺฐิเตมนตฺถํ ทีเปติฯ ตณฺหา หิ ‘‘สฺเนโห’’ติ วุตฺตาฯ อนฺติมภวิกสฺส อนฺตภวนิพฺพตฺตโก อภิสงฺขาโร นิพฺพานํ น ปตฺโต, ตทนฺตสฺส ภาคสฺส นิพฺพานํ อาหจฺจ ฐิโต วิย โหตีติ ‘‘มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ฐิตกาโล วิยา’’ติ อุปมานิทสฺสนํ กตํฯ วิญฺญาณาทิวฏฺฏํ ปูเรตฺวาปิ อิมินาปิ หิ อนฺติมภวิกสฺเสว วิญฺญาณปฺปวตฺติ ทสฺสิตาฯ สา หิ ปูริตาติ วตฺตพฺพา ตโต ปรํ วิญฺญาณาทิวฏฺฏสฺเสว อภาวโตฯ ชาตสฺส ปุคฺคลสฺส ชาติปจฺจยวฏฺฏทุกฺขเวทนาย ธมฺมสฺสวนํ อิจฺฉิตพฺพํ, ตํ ปน ยทิปิ อิมสฺมิํ สุตฺเต น อาคตํ, สุตฺตนฺตเรสุ ปน อาคตเมวาติ ตโต อาหริตฺวา ตํ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘พุทฺธวจนํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตยิทํ สาวกโพธิสตฺตานํ วเสนายํ เทสนาติ กตฺวา วุตฺตํฯ อิตเรสํ ปน วเสน วุจฺจมานํ สุตฺตนฺตรคฺคหณตฺถํ ปโยชนํ นตฺถีติ ‘‘ยา หี’’ติอาทิมาหฯ ปาฬิยา วเสน คหิตเมวาติ สงฺเขปโต วุตฺตอตฺถสฺส วิตฺถารโต ทสฺสนํฯ นิพฺพตฺตีติ นิพฺพตฺตมานา ขนฺธา คหิตาติ อาห ‘‘สวิการา’’ติฯ อนิจฺจตาลกฺขณาทิทีปนโต ลกฺขณาหฏํฯ กมฺมากมฺมนฺติ วินิจฺฉยํฯ นิชฺชฏนฺติ นิคฺคุมฺพํ, สุทฺธนฺติ อตฺโถฯ

ปถวีกสิณาทีสุ กมฺมํ อารภตีติอาทิ ปาฬิยํ สมถปุพฺพงฺคมา วิปสฺสนา ทสฺสิตาติ กตฺวา วุตฺตํ ฯ เอวญฺหิ ปาโมชฺชาทิทสฺสนํ สมฺภวตีติฯ เทวสฺสาติ เมฆสฺสฯ กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ขีณาสวสฺส…เป.… ฐิตกาโล เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ, นนุ ปุพฺเพ เทวฏฺฐานิโย อภิสงฺขาโร วุตฺโต, น อภิสงฺขาโร ขีณาสโวติ? นายํ โทโส, การณูปจาเรน ผลสฺส วุตฺตตฺตาฯ อภิสงฺขารมูลโก หิ ขนฺธสนฺตาโน ขนฺธสนฺตาเน จ อุจฺฉินฺนสํโยเค ขีณาสวสมญฺญาติฯ

อุปนิสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อญฺญติตฺถิยสุตฺตวณฺณนา

[24] โสติ สาริปุตฺตตฺเถโรฯ ยทิ น ตาว ปวิฏฺโฐ, กสฺมา ‘‘ปาวิสี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปวิสิสฺสามี’’ติอาทิฯ เตน อวสฺสมฺภาวินิ ภูเต วิย อุปจาโร โหตีติ ทสฺเสติฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘ยถา กิ’’นฺติอาทิมาหฯ อติปฺปโคเยว นิกฺขนฺตทิวโสติ ปกติยา ภิกฺขาจรณเวลาย อติวิย ปาโต เอว วิหารโต นิกฺขนฺตทิวสภาโคฯ เอตทโหสีติ เอตํ ‘‘อติปฺปโค โข’’ติอาทิกํ จินฺตนํ อโหสิฯ ทกฺขิณทฺวารสฺสาติ ราชคหนคเร ทกฺขิณทฺวารสฺส เวฬุวนสฺส จ อนฺตรา อโหสิ, ตสฺมา ‘‘เตนุปสงฺกมิสฺส’’นฺติ จินฺตนา อโหสีติ อธิปฺปาโยฯ กิํ วาทีติ จตูสุ วาเทสุ กตรํ วาทํ วทสิฯ กิมกฺขายีติ ตสฺเสว เววจนํฯ กิํ วทตีติ ปน จตฺตาโร วาเท สามญฺญโต คเหตฺวา นปุํสกลิงฺเคน วทติ ยถา กิํ เต ชาตลิงฺคํฯ สพฺพนามญฺเหตํ, ยทิทํ นปุํสกลิงฺคํฯ วทติ เอเตนาติ วาโท, ทสฺสนํฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘กิํ เอตฺถ…เป.… ทสฺสนนฺติ ปุจฺฉนฺตี’’ติฯ ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ วิย ธมฺม-สทฺโท เหตุอตฺโถติ อาห ‘‘ยํ วุตฺตํ การณํ, ตสฺส อนุการณ’’นฺติฯ วาทสฺส วจนสฺส อนุปฺปตฺติ วาทปฺปวตฺติฯ

อิทํ วจนนฺติ ‘‘เอกมิทาห’’นฺติอาทิวจนํฯ สาติ ‘‘เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา’’ติ เอวํ ปวตฺตกถาฯ อจฺฉรํ องฺคุลิโผฏนํ อรหตีติ อจฺฉริยํฯ อพฺภุตนฺติ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิ ทฏฺฐพฺพาฯ สพฺพวาทานนฺติ สพฺเพสํ จตุพฺพิธวาทานํฯ